Дэлхийн эрдэмтэд хамтран ажиллахын илүүд үзэж байна

2013 оны 06 дугаар сар

Өөрийгөө удирдан зохицуулдаг институт буюу олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн шинжлэх ухааны байгууллагууд бий болж байна.  Шинжлэх ухааны энэхүү хэлбэр нь ихэнхдээ төрийн захиргааны байгууллагын хяналтаас гадуур хүрээгээ тэлж, улс орнуудын хоорондох судалгааны хамтын ажиллагаагаар дамжин глобалчлагдаж байна.

Шинжлэх ухааны судалгааны бүтээл, ном хэвлэлүүдэд дэлхийн шинжлэх ухааны хамтын ажиллагаа хурдацтай нэмэгдэж байгааг онцолжээ. 2011 оны 3 сард Эзэн Хааны Нийгэмлэгийн “Мэдлэг, Сүлжээ, Үндэстэн”  өгүүлэлд тэмдэглэснээр 15 жилийн өмнө олон улсын сэтгүүлүүдэд хэвлэгдсэн бүх нийтлэлүүдийн дөрөвний нэг орчим нь олон улсын хамтын бүтээлүүд байсан бол өдгөө гуравны нэгээс илүү нь байна. Хэдийгээр харилцаа холбооны технологи үүнд нөлөөлсөн боловч дийлэнхдээ хамтын ажиллагааны үндсэн хөдөлгөгч хүч нь мэргэжил нэгтнүүдээсээ хамгийн шилдэгтэй нь хамтран ажиллахыг зорьсон эрдэмтэд байна гэж Эзэн Хааны Нийгэмлэг үзэж байна. Хамтын ажиллагаанд ихэнхдээ  хувь хүний хүсэл сонирхол нөлөөлдөг.

Түүнчлэн шинийг сэдэх шинжлэх ухааны таатай нөхцөлүүд нь заавал үндэсний нийгэм-улс төрийн онцлог, тухайлбал чөлөөт ардчилсан, нээлттэй нийгэмд илүү бүрддэг ажээ.

Дэлхийн шинжлэх ухааны төлөв. Эрчимтэй глобалчлагдаж буй дэлхий дээр олон засгийн газар шинжлэх ухаан, шинэ санаачлага үндэсний өрсөлдөх чадварт чухал ач холбогдолтой хэмээн “мэдлэгийн эдийн засгийн” хөгжилд гол анхаарал хандуулж ирсэн. Энэ ч үүднээс олон улсын шинжлэх ухааны хамтын ажиллагаа нээлттэй үр дүн, түрүү үеийн, тухайлбалг арван долоо, арван наймдугаар зууны Европ дахь мэргэжил нэгтнүүдийн дүгнэлт дээр үндэслэж “универсал мэдлэг”, “чөлөөт шинжлэх ухаан” гэсэн  хэлбэртэй болж байна.  Тиймээс дэлхийн шинжлэх ухаан, ялангуяа Баруунд өнгөрсөн зууны дунд үеэс хойш эрчимжиж ирсэн засгийн газрын үндэсний үзлийн хэлбэрээр тодорхойлогдож ирэв (цэрэг, эдийн засгийн өрсөлдөх чадвар гэх мэт үндэсний бодлогын үүднээс шинжлэх ухааныг бэхжүүлж, эрчимтэй зохицуулж, илтээр санхүүжүүлдэг). Дэлхийн Хоёрдугаар дайнаас өмнөх 100 гаруй жилд Европын эзэнт гүрнүүд анагаах ухаан, цэрэг зэвсэг, шинээр эзэлсэн газар нутагтаа засаг захиргааны дэвшилтэд зохион байгуулалтыг хийхдээ шинжлэх ухааныг ашиглаж байв.

 “Колонийн шинжлэх ухааны” энэхүү эртний дэд бүтэц нь колонийн өрсөлдөөнийг харуулдаг төдийгүй засгийн газраас удирддаг, өрсөлдөөн бүхий дэлхийн шинжлэх ухааны эхлэлийг тавьжээ. Энэ нь дэлхийн улс орнуудын засгийн газруудын хамтын ажиллагааг өргөжүүлсэн юм. 1945 оноос хойш “их шинжлэх ухаан” гэгддэг байсан сансар огторгуй, цэрэг зэвсгийн судалгаанд зориулан физикийн шинжлэх ухаанд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн ажээ.  

1950-иад онд Европын Партиклийн Физикийн Лабораторийг (CERN) Женевт байгуулсан нь Европын засгийн газруудын хамтын ажиллагааны эхэн үеийн жишээ юм. 1974 онд байгуулагдсан Европын Шинжлэх Ухааны Сан үүнийг өргөжүүлж, харин глобал шинжлэх ухааны хөтөлбөр эхэлсэн нь ЮНЕСКО юм.

Хувийн бизнесийн салбар ч мөн адил их шинжлэх ухааны хөгжилд тодорхой хувь нэмэр оруулжээ. Үндэстэн дамнасан корпорациуд, ялангуяа биотехнологи, эмийн компаниуд олон улсын шинжлэх ухааны хамтын ажиллагааг ивээн тэтгэж байсан юм. Гэхдээ ийм хамтын ажиллагаа нь бүрэн нээлттэй бус, оюуны өмчийн зохицуулалтын хэлбэрээр хамгаалагдаж, арилжааны талыг эрхэмлэдэгээрээ онцлог. Мөн сүүлийн 20 гаруй жилд их сургууль, олон нийтийн сайн сайхны төлөө бүтээлээ зориулах ашгийн бус этгээдүүдийн глобал хамтын ажиллагаа үлэмж хүрээгээ тэлсэн.

Түүнчлэн шинжлэх ухаанд нээлттэй эх үүсвэр хөгжиж эхэлжээ. Харвард гэх мэтийн их сургууль, судалгааны байгууллагууд судалгааны өгүүллүүдээ цахим хуудсандаа үнэгүй тавих нь түгээмэл болсон учир шалтгаанаа хамтын ажиллагааны шинэ горимыг дэмжих ажиллагаа хэмээн тайлбарлаж байна. Эндээс өмнө үед үүссэн нийтийн сайн сайхны төлөөх шинжлэх ухааны санааг харж болно. Энэ нь энэрэнгүй үзлээрээ онцлог бус харин үндэсний хил хязгаараас давж хамтран ажилласан үед хамгийн сайн, шинэ санаачлага гардаг гэж эрдэмтэд итгэдэг. Мөн төрөөс удирдаагүй, дэлхий нийтийн сонирхолд хөтлөгдсөн энэ хандлага тэдний шинжлэх ухааны хувийн хүсэл сонирхолд хамгийн зөв нөлөөлдөг гэдэг санаагаараа онцлог. Үүнд  харилцаа холбооны технологид гарсан сүүлийн үеийн дэвшил ихээхэн нөлөөлж байна. Энэ нь ихэнх судлаачдын хувьд шинжлэх ухааны үндэсний үзлээс дэлхий нийтийн сүлжээтэй, илүү хувь хүнд суурилсан шинжлэх ухааны хүчирхэг бааз суурь руу шилжих алхам хийж буйгаараа онцлог.

Шинжлэх ухаан сүлжээ болох нь. Шинжлэх ухааны норматив систем нь цаг хугацаа орон зайг дамжин өөрийгөө зохицуулдаг, хамтран ажилладагаараа онцлог. Үүнийг сүлжээ гэсэн ухагдахуунаар нэрлэж болох бөгөөд эдгээр нь засгийн газрын хяналтаас гадуур юм. Өнөөгийн глобалчлалын эринд шинжлэх ухаан дангаараа ийм шинж чанарыг агуулдаггүй. Дэвшилтэт харилцаа холбооны технологид суурилж дэлхийн өнцөг булан бүрт буй өөр хоорондоо холбоотой олон сүлжээнүүдийн эргэн тойронд дэлхий өөрийгөө шинээр бүтээж байгаа болохоор үүнийг нийгмийн зохицуулалтын нийтлэг хэлбэрийн хөгжил гэж ойлгож болно. Сүлжээ гэдэг нь харилцан ашигтайгаар хамтран ажиллах, тухайлбал, зах зээл дээр бараа материал солилцох, санаа бодлоо солилцох, нэг хэлтэй байх гэх мэт боломжтой байдлаар бие биетэйгээ холбогдсон өөр хоорондоо холбоотой бүлэг хүмүүс юм. Стандарт, нормууд нь тэрхүү сүлжээ хэрхэн ажилууллах арга замыг тодорхойлдог.

Дэлхийн шинжлэх ухааныг нийгмийн сүлжээ гэж үзэж болно. Энэ нь түүний явах чиглэлийг төвөөс буюу засгийн газраас төлөвлөдөггүй, харин эрдэмтдийн бие биеэсээ хамааралтай, олон норматив шийдвэрүүдийн үр дүн юм.

Нийгмийн сүлжээний ойлголт нь хувь хүмүүс бусадтай хамтран ажиллах хэлбэрүүдийг эрэлхийлж, хамтран ажиллах тухай бөгөөд үүнийг тодорхой стандарт дээр тулгуурладаг. Стандарт байхгүй бол харилцаа байхгүй юм. Гишүүнчлэлийн ба зохицуулах стандартууд бий. Сүлжээнд нэгдэхийн тулд сүлжээнд ажиллахад заавал шаардлагатай биш байсан ч тэдгээр стандартуудыг хүлээн зөвшөөрөх шаардлагатай. Жишээ нь, шинжлэх ухааны байгууллагууд өргөдөл гаргагчдаас хамгийн олон иш татсан тодорхой ном хэвлэлүүдийг шаарддаг. Гэхдээ ихэнхдээ дээрх хоёр төрлийн стандартыг хооронд нь ялгахад амар биш. Жишээ нь, сүлжээний гишүүн болохын зэрэгцээ эрдэмтнээр ажиллах чадвартай байх шаардлагатай байдаг. Тэгэхээр шинжлэх ухааны хэм хэмжээ нь гишүүнчлэл болон зохицуулагч стандартын аль алиных нь үүргийг гүйцэтгэдэг. Гол түлхүүр нь сүлжээнд нэвтрэхийг гол зорилгоо гэж харан, сүлжээний стандартыг хүлээн зөвшөөрөх нь сүлжээтэй зохицох, сүлжээнд нэгдэх боломжийг  олгож байна гэж харах явдал юм. Энэ утгаараа гишүүнчлэлийн болон зохицуулагч стандартын аль аль нь сүлжээнд ач холбогдолтой.

Өнөөгийн глобалчлалын эрин үед ялангуяа зарим сүлжээнүүд бусдаасаа илүү байдаг нь тэдгээрийн стандарт илүү өндөр түвшинд байгаа гэсэн үг юм. Ийм тохиолдолд хэрэв сүлжээнд нэвтрэхийг хүсч байвал тэрхүү сүлжээний стандартыг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр сонголт байхгүй. Хүмүүс тухайн сүлжээний стандарт өөрт нь ашигтай гэдэгт итгэж байгаагаас үл хамааран  хүчирхэг сүлжээнд нэгдэхийг хичээдэг. Тэд тухайн сүлжээний гишүүн болсон бусад хүмүүсээс шалтгаалж сүлжээнд нэгддэг. Ийн дотоод шалтгаанаас гэхээсээ илүү гадаад шалтгаанаар нэгддэг байна.

Хэдийгээр стандартын ойлголтыг хэм хэмжээнээс илүү албан ёсны хэв загвар гэдгээр нь онцолдог боловч энд стандартыг илүү өргөн хүрээнд, албан ёсны шатлан захирах ёс байхгүй үед бие даасан хүчин зүйлүүдийн харилцан үйлчлэлийг зохицуулдаг зан байдлын хэм хэмжээ хэмээн үзнэ. Энэ утгаараа нийгмийн харилцааны асуудал болж байгаа юм. Албан ёсны шатлан захирах ёс байхгүй үед хүмүүст бие биетэйгээ харилцах боломж олгоход тэдгээр нь нэн шаардлагатай. Ийм стандарт байхгүй бол сүлжээ буюу харилцаа байхгүй.

Зарим хэм хэмжээ, стандарт, хэв загвар дэлхий даяар хүчирхэгжиж байна.  Зарим  тохиолдолд тэдгээр нь өрсөлдөгч сүлжээнүүд болон норматив стандартуудыг давж амжилтад хүрдэг. Үүний жишээ нь, одоогийн нягтлан бодох бүртгэлийн стандартууд, хорьдугаар зууны эхний хагаст мөнгөн тэмдэгтийн үнэ цэнийг зохицуулах хэрэгсэл болсон Алтны стандарт, дээд боловсролд нео-либералчлалтай холбоотой олон туршлагууд болон “Хэвлэлийн шинэ менежмент”.

Стандарт болон түүнтэй төстэй норматив тогтолцоонууд сүүлийн арав гаруй жилд технологийн болон харилцаа холбооны шаардлагын улмаас дэлхий нийтийн нийгмийн хамтын ажиллагааг бий болгоход тусалж байна. Нэг сүлжээ олон хэрэглэгчидтэй болох тусам түүнд элсэхийг  хүсэгчид олширдог байна.

Социологич Роберт Мертон (1942/1996) шинжлэх ухааныг нийгмийн институт гэдгээр нь судалсан анхны эрдэмтдийн нэг гэдгээрээ алдартай. Шинжлэх ухаанд хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга барил, хуримтлагдсан мэдлэг багтах боловч түүнээс ч илүү харилцан үйлчилж буй хувь хүмүүс, хэм хэмжээ стандартыг тогтоож буй сүлжээ чухал. Эдгээр хэм хэмжээ нь юуг зөвшөөрөх, юуг зөвшөөрөхгүйг тогтоосон зарчим болон ямар үйлдэл сайн, аль нь шаардлагагүйг нь тодорхойлсон дүрэм юм. Эрдэмтэд зөв зан байдлын талаар тохиролцсон үзэл бодол бүхий ёс суртахуунтай нийгмийг байгуулдаг.

Хувь хүний эрх чөлөө, институтын бие даасан байдал, шинжлэх ухааны нөхцөл болон либерал ардчилалын гол үнэт зүйлийн системийг бүрдүүлдэг олон ургалч, өөрөө өөрийгөө зохицуулах системийн бусад хэлбэр нь өндөр чанартай шинжлэх ухааны бүтээлийг бүтээх үүрэгтэй.

Зах зээл болон төрийн аль аль нь хэтэрхий төвөгтэй, зааварласан шинжтэй болбол өөрөө өөрийгөө зохицуулах төгс системд заналхийлж болзошгүй. Арилжааны зорилготой “оюуны өмч”-ийн үүрэг энд нилээд хязгаарлагдмал юм. Эргэлзээгүй дэлхийн шинжлэх ухаан дэлхий даяарх эрдэмтдийн нийгмийн зохицуулалтыг хэрэгжүүлдэг түгээмэл иж бүрэн стандартад үндэслэдэг. Эрдэмтэд судалгаа шинжилгээ хийх явцдаа шинжлэх ухааны стандарт, түүнтэй  холбоотой глобалчлагдаж буй дүрэм журмыг дагаж, явцдаа түүнийг улам сайжруулан  өөрчилдөг.

Шинжлэх ухаан засаглалаас  илүү нийгмийн харилцаа болох нь.  Улс үндэстэний ард ихэнхдээ дэлхийн шинжлэх ухаан байдаг. Дээд боловсолын салбарын глобал их сургуулийн зэрэглэл, сургалтын нэр хүнд гэх мэт ангилал нь дээд боловсрол дахь уламжлалт судалгааны байр суурийг хадгалж, баталгаажуулж байна.

Тиймээс шинжлэх ухааны бүрэн эрхийг эрдэмтдийн хамтын, өөрийгөө удирддаг нийгэмлэг тодорхойлдог. Хамгийн үр дүнтэй бөгөөд амжилттай ажиллах шинжлэх ухааны байгууллагыг байгуулахын тулд мэргэжлийн сайн стандарт гаргаж өгдөг.

Удаан хугацаанд хамт ажиллаж буй хүмүүсээс илүү мэргэжил нэгтэй боловч, бие биеэ огт танихгүй хүмүүсийн хамтран ажиллаж буй сүлжээ хамгийн ихээр шинэ санаачлага гаргадаг байна. Интернетээр дамжуулан тогтоосон сулхан холбоо харилцаа шинэ, илүү “задгай” мэдлэгийг авчирдаг.  

Гэхдээ харилцаа холбоо сул сүлжээнд ч шинжлэх ухааны нийгмийн үнэт зүйлийг баримтлах гэх мэт  гэх мэт зөв хандлагыг баримтлах шаардлагатай байдаг. Гэхдээ энэ нь ойр дотно нийгмийн харилцаанаас илүү мэргэжлийн харилцаан дээр үндэслэсэн  итгэлцэл юм. Харилцаа нь яриа, хэлэлцүүлэг хийх ажилд суурилсан байдаг. Сүлжээ нь сайн дурын хамтын үйл ажиллагаа юм.

Дэлхийн шинжлэх ухаан нь тодорхой төсөл буюу хэд хэдэн төслийн хүрээнд эрдэм шинжилгээний бүтээмжид анхаарал хандуулсан, харьцангуй чөлөөтэй, харилцаа холбоо сул, алсын зайнаас технологийн тусламжтайгаар харилцдаг судлаачдын хамтын ажиллагаагаар тодорхойлогдож байна.

Олон төрлийн хүчирхэг загварууд заримдаа бодлогын зорилтод сөргөөр нөлөөлөх тохиолдол гардаг. Хэвлэлийн шинэ менежмент болон арилжааны  байгууллагууд судалгааг бизнесээ өргөжүүлэх зорилгоор ашигладаг.  Гэвч тэдний судалгаа төдий л алсын хараатай байж чаддаггүй бөгөөд эрдэмтдийн хүсэл сонирхлыг хязгаарлаж байдаг. Гэтэл эрдэмтдийн хүсэл сонирхол, авьяас чадвар, бүтээлч байдал нь  өндөр чанар бүхий шинэчлэлийг бий болгож байдаг. Ялангуяа тэд олон улсын эрдэмтэдтэй хамтран ажилласан тохиолдолд илүү бүтээлч байдаг ажээ.

Хятад улс болон Дорнод Азийн бусад орнуудын байгалийн шинжлэх ухаан болон инженерийн салбарт хийх судалгаа шинжилгээний ажил нэмэгдэж буй нь эдгээр салбар дахь нийгэм-улс төрийн хязгаарлалт арай бага байгаатай холбоотой гэж үзэж байна. Хятад улс сүүлийн арван жилийн хугацаанд судалгаа шинжилгээнд оруулах хөрөнгө оруулалтаа зургаа дахин нэмж, эрдэмтийн тоогоо мөн хоёр дахин нэмэгдүүлжээ. Олон улсын хэмжээнд ишлэл авсан эрдэм шинжилгээний ажлын тоо бага багаар нэмэгдэж байгаа. Хятадын нэг жилд гаргах эрдэм шинжилгээний материал болон цахим тооцоолох чадавхийг АНУ л гүйцэж байна.

Орчин цагт улс орнуудын нийгэм, улс төрийн систем эрдэмтдийг хамтран ажиллахад саад болохгүй байна. Дэлхийн эрдэмтэд шинжлэх ухааны сүлжээгээ өөрсдөө хянаж зохицуулдаг.  Үндэсний улс төрийн нөхцөл байдал болон шинжлэх ухааны судалгаа, хамтын ажиллагааны хоорондын холбоо нь сул байдаг. Улс төрийн систем нь хяналтад байдаг улс орнуудын шинжлэх ухаанд ямар ч зүйл саад учруулахгүй бөгөөд тэдгээр орнуудад ирээдүйтэй, хамгийн сайн их сургууль, хамгийн сайн судалгааны байгууллагууд байдаг.

Улс төрчид улс орны ирээдүйд тустай, үр дүнтэй, зөв замыг  эрж хайхад нөлөө бүхий эрдэмтдийн сүлжээг чиглүүлдэг. Ингэхдээ эрдэмтдийн эрх чөлөө, бүтээлч сэтгэлгээ, өөрийн зохицуулалтыг хязгаарладаггүй юм. Ийм тохиолдолд  тэд шинэ зүйлийг амжилттай сэдэж, бүтээдэг байна. Эрдэмтэн судлаачид өөрийн хил хязгаараар хязгаарлагдахгүй дэлхийн эрдэмтэдтэй хамтран ажиллахыг илүүд үзэж байна.